--- Đinh Công Vỹ ---
Nguyễn Thị Lộ quê ở thôn Hải Triều, xã Tân Lễ, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình. Hải Triều còn gọi là “Hới chiếu” để phân biệt với “Hới gạo”, vùng đất gắn bó giữa thi hào Nguyễn Du với nàng Đoàn Thị, con gái đại thần Đoàn Nguyễn Thục. Cả hai làng đều một thời là biển, xuất nguồn của hai câu thơ Kiều mà về sau Nguyễn Du sẽ tả:
“Buồn trông cửa bề chiều hôm
Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa”
“Hới chiếu” là vùng đất “ngã ba sông” (sông Hồng, sông Luộc, sông Trà). Cho nên, đã “cận thị” (gắn với chợ Hớị..) lại “cận giang” (gắn với ba sông với hàng loạt bến...) và cận lộ: Đường liên tỉnh 34 từ phố Nối (Hưng Yên) qua bến phà Chiều Dương, xuyên qua Tân Lễ về thị xã Thái Bình... Tất cả đã dẫn lối đưa đường, làm Hới Chiếu có thể đi lại, dễ dàng trao đổi thương mại và tình cảm với bốn phương. Vậy nên cửa Luộc dào dạt sóng gió kia từng chứng kiến việc Thái tử Sảm (sau đó là Lý Huệ Tông) đã cùng mẹ là Đàm Thị (quê ở Lưu Xá) chạy loạn qua đây để có cuộc tình bão tố với nàng Trần Thị Dung, làm duyên cớ cho việc chuyển giao quyền lực từ Lý sang Trần. Cửa Luộc và vùng chợ Hới che chở cho nàng Thị Dung đưa các cung nhân, tôn thất nhà Trần đi lánh giặc an toàn. Tân Lễ có “ruộng Trung Thành Vương” “đường Trung Thành Vương”, người có cuộc duyên không thành với công chúa Thiên Thành, phu nhân của anh hùng dân tộc Trần Quốc Tuấn. Việc khai quật ngôi mộ Trần ở Hải Triều vào tháng 3 năm 1976 cho thấy đây là một trong nhũng nơi chọn để phong ấp, táng lăng mộ nhà Trần, nơi gắn bó sâu tình nặng nghĩa với dòng họ Đông A. Đây cũng là đất phát tích của các danh nhân đời Hậu Lê như Trạng Chiếu Phạm Đôn Lễ và cháu là Hoàng Giáp Phạm Nguyên Chẩn. Đó là nơi xuất phát của Hoàng Giáp Đặng ất, bậc nghĩa liệt đã tử tiết vì chống lại sự cướp ngôi của Mạc Đăng Dung.
Song Hới Chiếu trở nên hấp dẫn nhất, đáng được cả nước chú ý hơn, bởi chủ yếu đây là nơi sinh ra Nguyễn Thị Lộ, người tình bất diệt của Nguyễn Trãi. Nguyễn Thị Lộ sinh ra ở vùng đất nổi tiếng đẹp người với câu ngạn ngữ khó quên “Rượu Me, chè Thái, gái Hải Triều”.
Có câu:
“Thân em mơn mởn lụa nhung
Em là gấm vóc thủy chung vẹn tròn”
Phổ biến ở Tân Lễ, phần nào phản ánh gia đình Nguyễn Thị Lộ: Ông Nguyễn Vinh sau khi đỗ Hương Tiến đã lấy được một người đẹp cũng ở làng Hải Triều là Nguyễn Thị Nhung, sinh được 4 người con đều tên đẹp như người đẹp: Con gái đầu là Nguyễn Thị Gấm, con gái hai là Nguyễn Thị Lụa, hai con trai tiếp theo không rõ tên gốc là gì, nhưng các cụ người làng cho biết: Sau khi xẩy ra thảm án Lệ Chi Viên, để tránh liên lụy với chị Gấm, hai người con trai ấy trốn ra Đông Triều và mang hai cái tên mới là Đông và Triều. Gấm mới sinh ra đã có khuôn mặt trái xoan, có bàn tay búp măng thon thon, nhất là đôi mắt “long lanh như sóng gợn mùa thu” làm đổ quán siêu đình. Gấm càng lớn càng đẹp, càng học giỏi, dần dần Nho, Y, Lý số đều thông suốt.
Đặc biệt về Y học: Làng Hới Chiếu xưa chữa bệnh đau mắt nổi tiếng vùng Sơn Nam Hạ. Người vùng ấy cho rằng môn thuốc tài ba này bắt nguồn từ nàng Gấm... Cho nên nàng giữ gìn sắc đẹp rất tài, nhất là đôi mắt mùa thu lấp lánh. Vào tuổi trăng tròn thì cha đột ngột qua đời. Gấm phải bốc thuốc, dệt chiếu, giúp mẹ nuôi dưỡng các em. Nghề dệt chiếu ở làng Hới đã manh nha có từ thế kỷ X, đến thế kỷ XV đã nổi tiếng. Gấm thường cùng các bạn theo cụ Phạm Đôn Công, bạn thân của bố, chở chiếu ra Thăng Long bán. Chiếu của bọn Gấm tập kết ở thôn Khuyến Lương, vùng quê sát với sông (thuộc xã Trần Phú, huyện Thanh Trì ngày nay) rồi sau đó đem bán tỏa ra các nơi như Hồ Tây, phố Hàng Chiếu... Người Thăng Long và ngoại thành nhận chiếu của Gấm càng thấm thía với câu: “Ăn com Hom, nằm giương Hòm, đắp chiếu Hới”. Với nét đẹp, nét duyên và tài giao thiệp, chiếu của Gấm thường bán chạy hơn các bạn. Người Hải Triều đến nay còn truyền tụng các câu:
“Hoa xanh, hoa đỏ, hoa vàng
Em nay bán chiếu mời chàng dện mua
Lộ trình dù nắng dù mưa
Bán chưa hết chiếu em chưa muốn về”
Có người cho câu ấy là của nàng Gấm, chúng tôi chưa thể xác định. Các cụ ở làng Hới cho rằng: Lộ là con đường trong “lộ trình mang chiếu ra Thăng Long bán. Nàng Gấm nhanh chóng thông thuộc mọi ngả đường nên các bạn khâm phục đặt tên mới là Lộ, ít nhắc tới tên cha mẹ đặt. Hoặc ông Nguyễn Vinh hoạn lộ lận đận nên đổi tên con từ Gấm ra Lộ. Vả lại, dưới ách chiếm đóng của giặc Minh, trong gia tộc có nhiều người bị tàn sát, Nguyễn Thị Gấm từ chỗ thường xuyên qua lại giữa làng Hới với Thăng Long đến chỗ để tránh khủng bố phải đổi tên, ở hẳn lại Thăng Long với người cậu bên hồ Tây. Nàng gặp Nguyễn Trãi mà xác định cho mình một con đường mới nên tên Lộ được nàng chấp nhận.
Xưa kia, lúc còn sống, bố Nguyễn Thị Lộ thường theo thuyền buôn chiếu của ông bạn Phạm Đôn Công ra Thăng Long rồi nhân tiện lên thăm người thân trên huyện Kim Hoa (nay thuộc huyện Đông Anh, ngoại thành Hà Nội). Miền đất này nổi bật lên như một đóa hoa bằng vàng gần với phía đông bắc kinh đô, tiện đường sông có thể nối liền với Tuyên Quang, Thái Nguyên.
Ở Kim Hoa có họ Phù là một vọng tộc, từ đời Lý Trần đã có quan hệ thân thiết với họ Nguyễn ở làng Hới. Cũng có khi bố Nguyễn Thị Lộ tới thăm ông bạn họ Đoàn ở Vũ Lăng không xa kinh đô. Sau khi bố mất, nhất là sau khi ở lại nhà cậu ở Thăng Long, Nguyễn Thị Lộ vẫn tiếp tục kết hợp bán chiếu hoặc tranh thủ lúc không bận đến những nơi bố đã đi lại để nối lại tình xưa nghĩa cũ mà có cơ duyên gặp Nguyễn Trãi.
Theo gia phả họ Nguyễn Nhị Khê: “Nguyễn Trãi lúc thiếu thời gặp Nguyễn Thị Lộ ở Vũ Lăng, mến tài sắc nên tất ưng thuận “hay” đến thời nhuận Hồ, ông gặp được cô gái là Thị Lộ, thấy nàng tinh thông văn nghĩa, ứng đối linh hoạt nên vui mến mà lấy làm vợ”... Song theo một số tài liệu thành văn khác (trong đó có tư liệu của Cố GS. Bùi Văn Nguyên) và theo truyền thuyết dân gian thì ban đầu Nguyễn Trãi gặp Thị Lộ ở hồ Tây vào thời thuộc Minh khi ông bị giam lỏng ở một góc phía Nam thành Đông Quan. Hai người xướng họa thơ ca, làm quen rồi bén duyên... Từ đó , Nguyễn Thị Lộ quyết tâm đi theo Nguyễn Trãi... Sau khi bắt liên lạc với người em ruột cùng cha khác mẹ là Nguyễn Nhữ Soạn ở Tống Sơn (Thanh Hóa), Nguyễn Trãi ngầm hẹn với Trần Nguyên Hãn vào Lam Sơn tham gia phong trào Lê Lợi. Nguyễn Thị Lộ cũng đi theo và làm lễ cưới với Nguyễn Trãi ở nhà Nguyễn Nhữ Soạn. Có truyền thuyết cho rằng trên đường vào Thanh Hóa, Nguyễn Trãi, Trần Nguyên Hãn, Nguyễn Thị Lộ có ghé thăm làng Hới, nương náu vài ngày rồi mới tiếp tục lộ trình. Từ đó trở đi, qua chiến tranh tới hòa bình, Nguyễn Thị Lộ làm trợ thủ đắc lực cho Nguyễn Trãi trong mọi việc. Vào thời bình, với sự giới thiệu của Ngô Từ (người cô họ về bên ngoại với Lê Lợi và các tướng Đinh Lễ, Đinh Liệt, Đinh Bồ), Nguyễn Thị Lộ được phong Lễ Nghi học sĩ, làm việc trực tiếp bên Hoàng đế Lê Thái Tông. Còn Nguyễn Trãi có lúc về Côn Sơn, sống trong cảnh sầu xa cách nhớ, thường gửi thư trao đổi ý kiến, xướng họa với nàng. Tuy bận việc ở kinh đô, nhưng Nguyễn Thị Lộ vẫn viết thư hoặc trực tiếp về thăm hỏi quê chồng ở Nhị Khê và quê mình ở làng Hới. Về Nhị Khê, thăm các vùng đất lân cận, nhờ con cháu cụ Phạm Đôn Công, nàng Lộ làm thân với Phạm Thị Mẫn, một thiếu nữ đẹp người đẹp nết, ở làng Nỗ Vệ ven sông Hồng và thuyết phục nàng Mẫn lấy Nguyễn Trãi để thay mình chăm sóc chồng, lúc mình bận việc triều đình. Qua nàng Mẫn, Nguyễn Trãi và Ngô Từ, nàng Lộ làm thân với nhiều người họ Ngô đang sống gần kinh đô mà nhận bé Ngô Chi Lan làm con nuôi, cho đổi tên theo họ cha mẹ nuôi với danh Nguyễn Hạ Huệ.
Khi Thảm án Lệ Chi Viên xẩy ra; Ngô Chi Lan được bố trí trốn về làm con nuôi ở làng Kim Hoa. Lớn lên, với quan hệ cũ làm môi giới, bà lấy Giáo Thụ Phù Thúc Hoành, bậc tài danh đang làm ở Viện Hàn Lâm, dậy kinh Dịch ở Quốc Tử Giám. Lê Thánh Tông lên ngôi, sau khi ban chiếu tẩy oan cho Nguyễn Trãi, đã phong Ngô Chi Lan làm Phù Gia nữ học sĩ để tiếp tục mẹ nuôi, dậy lễ nghi và văn thơ cho các cung nhân trong vương phủ. Khi Thảm án xẩy ra, dòng họ nội của Nguyễn Thị Lộ ở làng Hới chạy trốn đi nhiều nơi, trong đó có một bộ phận đến ẩn ở xã Nhân Mục huyện Thanh Trì hoặc vài xã khác thuộc huyện Từ Liêm sinh ra các chi họ mới, có những người hiển đạt, đỗ đại khoa, làm quan ở triều đình. Có một nho sinh là Nguyễn Khắc Minh là con trai thứ 3 Tiến sĩ Nguyễn Khắc Tuấn lại diễn lại mối tình phần nào giống tổ tiên ngày xưa: Vào ngày đẹp trời, Khắc Minh dạo ngắm cảnh cố đô (Thăng Long) gặp một cô bán chiếu cũng người làng Hới rồi cũng xướng họa thơ ca, trao đổi thư từ ngỏ lời. Cô gái trả lời đại ý: Thiếp còn phải nuôi dưỡng song thân “Nếu chàng nghĩ đến tình thì cưới xong cùng về ở với thiếp”. Khắc Minh về trình bầy với cha, được cha cho cưới xin, về làng Hới ở, từ đó sinh ra dòng họ mới ở Hải Triều, khôi phục lại dòng họ cũ ở đây đã tan tác từ xưa. Phả họ Nguyễn ở làng Hới ghi: ‘Khắc Minh giỗ ngày 8 tháng 2, vợ là Từ Hạnh giỗ ngày 7 tháng 2. Cả họ lấy ngày 7 tháng 2 là ngày giỗ tổ và thanh minh”. Ngày này, cùng với ngày 6 tháng giêng là ngày lễ hội mùa xuân tưng bừng nhất ở Hới. Ngày 6 tháng giêng là ngày Trạng Chiếu Phạm Đôn Lễ, người có công cải tiến và mở rộng nghề chiếu ở Hới vinh qui bái tổ về đây rồi đưa mẹ về quê cha (ở Tứ Kỳ- Gia Lộc- Hải Dương). Ngày đó có rước kiệu Trạng Chiếu, có “Trai gái thi tài dệt chiếu trao gon”. Ông Nguyễn Văn Tung, bậc lão thành ở Hới cho biết thêm: “Ngày này, hương hồn Đức Bà Lộ sau thời gian ra đi, lại về thăm lại quê hương, có người đã mộng thấy”. Tại trụ sở UBND xã Tân Lễ, các ông Đặng Quang Uy, Trần Văn Bộ, Chủ tịch và Phó Chủ tịch xã khẳng định với chúng tôi: “Nhất định làng Hới, xã Tân Lễ sẽ xứng đáng với Đức Bà Lộ. Hình ảnh đẹp của Đức Bà đang trở về, ngày càng thể hiện nhiều trong tài đức của các trai gái hậu duệ ở Tân Lễ”. Ra về, bên tai chúng tôi như còn văng vẳng, không thể quên được những câu thơ đang truyền tụng ở đây:
“Qua bến Triều Dương anh nhớ về làng Hới
Mùa xuân tháng giêng làng em mở hội
Trai gái thi tài dệt chiếu trao gon”
